Historia joannitów w Stargardzie rozpoczyna się najpewniej w roku 1181, kiedy to książę szczeciński Bogusław I (+ 1187 r.) i jego syn Bogusław II (+ 1220) nadali im ”dwór” z kilkoma wsiami. Joannici osadzeni zostali w pobliżu ówczesnego placu targowego na lewym brzegu Iny, w tak zwanym ”Nowym Stargardzie”, nieopodal szlaku Szczecin - Białogard. Bulla papieża Lucjusza III (1181 - 1185) z roku 1182 spotykamy wzmiankę o ”braciach w czechach, Polsce i na Pomorzu”, ale do końca nie wiadomo których ”braci z Pomorza” miano na myśli, czy tych ze Starego Sławna czy ze Stargardu. Możliwe jest również, że od nadania ziemi do przybycia konwentu upłynęło kilkanaście lat.

W roku 1229 książę Barnim I wraz ze swoją matką Mirosławą potwierdzili stan posiadania stargardzkich joannitów. W dokumencie wymienione są ich dobra na Ziemi Stargardzkiej: Żalęcino , Kolin, Tychno (uroczysko na południowy wschód od Stargardu), Strachocin, Ulikowo , Sadłowo, Klępino , Łęczyca i kilka innych, które albo zmieniły w ciągu dziejów nazwy, albo przestały istnieć.

Działalność stargardzkich joannitów została odnotowana dopiero w roku 1234. W tym czasie pojawiają się w źródłach postać komandora Chalo i jego brata Chrystiana. Przez cały XIII wiek siedziba konwentu mieściła się na przemian w Stargardzie, Suchaniu i bliżej niezidentyfikowanej miejscowości o nazwie Kupań. Wiadomo również, że ”dom” stargardzkich joannitów próbował otworzyć filię w Goleniowie, której książęta pomorscy nadali nawet kilka wsi, ale wkrótce dobra te zostały przekazane cystersom z Wolina.

W 1237 roku joannici wzbogacili swoje posiadłości o ziemie leżące na pograniczu pomorsko - wielkopolskim z siedzibą w Korytowie nieopodal Choszczna. Rozpoczęci także starania o połączenie tych dóbr z posiadłościami w okolicach Stargardu. Wkrótce, prawdopodobnie w wyniku niespłaconych długów Barnima I, rozgorzał spór miedzy joannitami a księciem. Po stronie księcia opowiedziało się rycerstwo pomorskie i opat cysterski z Kołbacza . Książę zagarnął klasztorne dobra na Ziemi Stargardzkiej oraz zamek w Reczu , należący do joannitów korytowskich . Zakon wniósł skargę do Rzymu, a wysłany latem 1268 roku legat papieski, dominikanin Albert Magnus, biskup z Ratyzbony, nie mogąc nakłonić księcia do zwrotu zagrabionych dóbr obłożył go klątwą. Los księcia podzielił opat z Kołbacza i rycerstwo, stojące po stronie Barnima I. Wysłannicy biskupa, wiozący ekskomunikę, zostali napadnięci i zginęli. Incydent ten stał się powodem klątwy, którą obłożone zostało całe księstwo. Jak skończył się spór, nie wiadomo. Wiadomo jednak, że już w roku 1280 joannici odzyskali dobra stargardzkie, natomiast ziemie korytowskie zostały w posiadaniu margrabiów brandenburskich.

Oprócz ”domu”, czyli klasztoru, joannici wybudowali w Stargardzie kaplicę pod wezwanie św. Jana Chrzciciela. O czasie jej budowy i kształcie nie zachowały się niestety żadne informacje pisane. Możemy jedynie rekonstruować jej formę z fragmentów pozostałych w filarach obecnego prezbiterium kościoła św. Jana. W 1980 roku w dolnej partii filarów odkryto granitowe kwadry, ułożone w warstwy, starannie opracowane i połączone z cokołami. Znalezisko to każe datować powstanie kaplicy na połowę, względnie ostatnią ćwierć XIII wieku. Możliwe, że nastąpiło to po odzyskaniu przez joannitów zagarniętych uprzednio dóbr stargardzkich w roku 1280. Kaplica była obiektem salowym, na planie prostokąta, o długości około 22,4 metra. Dwa kwadratowe przęsła, które tworzyły podział wnętrza, są typowe dla pomorskiej architektury wczesnogotyckiej lub tak zwanego okresu przejściowego między sztuką romańską a gotykiem. Podobne rozwiązanie znajdujemy w prezbiterium kościoła św. Maurycego w Pyrzycach. Ujawniają się tu również związki z architekturą zakonu templariuszy z Nowej Marchii, jak również z architekturą kościołów wiejskich, jak choćby w Rurce koło Chojny, Ziemomyślu , Strachocimie czy w Warszynie.

Czas wznoszenia ołtarzy.

Pod koniec XIII wieku konwent stargardzkich joannitów zaczął przekształcać się w parafialny. Pierwszym znanym z imienia i nazwiska kapłanem - joannitą był Ludolf von Holenbeck , występujący w dokumentach księcia Ottona I (1279 - 1344). W tym czasie, oprócz patronatu nad kaplicą św. Jana Chrzciciela, zakonnicy opiekowali się farnym kościołem Panny Marii, co zlecił braciom w roku 1350 biskup kamieński Jan I (+ 1370 r.). W związku z tym joannici z Suchania ustanowili roczną rentę na utworzenie wikariatów przy kościele św. Jana i przy kościele mariackim.

W roku 1360 parafię satrgardzką obsługiwało dwóch kapłanów. Proboszczem obu kościołów miasta był joannita, który brał udział w zebraniach kapituły zakonnej. Jednym z jego obowiązków - co może dziś wydać się bardzo interesujące - było dostarczanie do zamku biskupiego corocznie dwóch beczek ”przedniego piwa stargardzkiego”. Wkrótce proboszczowi podlegali już trzej wikariusze, utrzymywani z dóbr zakonnych w Klępinie i Sadłowie.

Sytuacja w XIV wieku przedstawiała się zatem następująco. W Stargardzie pozostali jedynie kapłani - joannici, natomiast rycerze - joannici przenieśli się na dobre do Suchania. Mogło to być związane z ogólną późnośredniowieczną tendencją wyprowadzania klasztorów z miast i sytuowania ich na wsi. Podobnie robili templariusze. Nowotworzone konwenty w Klępinie czy w Kolinie miały więc charakter typowo wiejski. Pozostałością tendencji duszpasterskich w miastach był patronat joannitów na parafiami w Chojnie, Choszcznie czy w naszym Stargardzie. Faktu tego dowodzą również księgi liturgiczne z przełomu XIV i XV stulecia pochodzące z kościoła mariackiego w Stargardzie, których cechy wskazują na pochodzenie joannickie.

W połowie XIV stulecia w kaplicy św. Jana Chrzciciela rozpoczął się proces fundowania ołtarzy. W roku 1351 Odylia, żona rzemieślnika z Nowogardu - Heinricha Schmidta, ufundowała ołtarze ku czci św. Andrzeja Apostoła, św. Hieronima i św. Małgorzaty. W 1357 roku proboszcz z Choszczna - Johann von Holland, zgodnie z testamentem mieszczanina stargardzkiego Heinricha Arnswalde , przekazał pieniądze na utworzenie wikariatu w miejscu - jako podają źródła - ”tworzącym kąt części południowej kościoła” (dzisiaj jest tam sklepik parafialny). W miejscu tym zaczęto w szczególny sposób czcić ”Ciało święte” - czyli Najświętszy Sakrament oraz świętach: Marka Ewangelistę, Fabiana, Sebastiana, Augustyna, Łukasza Ewangelistę i św. Gertrudę. Trzy lata później mistrz zakonu joannitów wydał pozwolenie na przyjmowanie jałmużny w kaplicy świętojańskiej.

W 1364 r. burmistrz Stargardu, niejaki Heinrich von Lassen , przekazał zakonowi sześć łanów ziemi na rzecz utworzenia wikariatu, czczącego Trzech króli i św. Eustachego. Dwa lata później ten sam burmistrz ofiarował bracią kolejne pięć łanów ziemi pod Klępinem , z których miał się utrzymywać kolejny wikariat. Tym razem nowy wikariat poświęcono Trójcy Przenajświętszej, św. Andrzejowi Apostołowi, św. Dorocie oraz świętym dzisiaj już zupełnie zapomnianym, a w średniowieczu popularnym - św. Martynianowi , św. Processusowi i św. Eulalii. Wikariat ten został jeszcze wzbogacony dwoma łanami ziemi, ofiarowanymi skarbnika Rady Miejskiej Heinricha Küssow . Na tym oczywiście fundacje się nie skończyły, ale nie chcemy nużyć czytelnika wymienianiem nazwisk stargardzkich dobrodziejów i opisem ich darowizn.

Wypada wytłumaczyć czytelnikowi jakiej wielkości były wspomniane darowizny. W średniowieczu używano dość różnorodnych form mierzenia powierzchni ziemi uprawnej. ”Łan”, o którym była mowa, też nie jest jednoznaczny. Znano na przykład łan ”kmiecy”, który wynosił niespełna 4 hektary. Ale znano również łan ”staropolski”, który obejmował około 150 hektarów. Możemy jednak się domyślać, że w darowiznach stargardzkich mowa jest o łanie ”frankońskim”, zwanym również ”niemiecki”, odpowiadającym powierzchni około 25 hektarów.

Powstanie kaplicy Najświętszego Sakramentu

Historia kultu Bożego Ciała w kaplicy św. Jana Chrzciciela w Stargardzie sięga roku 1388. Wtedy to duchowny Reynoldus Block zapisał 200 marek (które dłużne mu było miasto Dąbie) na wykonanie ołtarza Ciała Chrystusowego. Wykonawcy jałmużny jednak zbytnio się nie spieszyli. Z roku 1401 pochodzi wzmianka, że fundacja została potwierdzona przez ówczesnego biskupa kamieńskiego Mikołaja von Schippenbeila , który rządził diecezją od 1398 do 1410 roku. Ołtarz został założony dopiero w roku 1429 przez księdza Alberta Tuschera , który dodatkowo wyłożył jeszcze 200 marek, aby w każdy czwartek odprawiała się przy nim jedna Msza święta.

Fundacja ołtarza Ciała Chrystusowego związana była z powstaniem Bractwa Ciała świętego (czyli Najświętszego Sakramentu). Bractwo zostało powołane do życia za zgodą biskupa Filipa von Retzberg , sprawującego urząd od roku 1370 do 1395. Na członków założycieli Bractwa składało się 24 kapłanów oraz świeckich różnego pokroju społecznego. W roku 1394 biskup pomocniczy z Kamienia Pomorskiego wymienił nazwiska duchownych zasiadających w Kaplicy Ciała Chrystusowego. Byli nimi Dietrich Gabin (albo Gobbin ) i Gerhard Konow . Kaplica z ołtarzem znajdowała się początkowo zapewne poza kaplicą św. Jana Chrzciciela. Później przeniesioną ją do kaplicy dobudowanej od strony północnej.

Jak już wspomnieliśmy, powstanie Kaplicy Ciała Chrystusowego związane było z utworzeniem Bractwa Ciała świętego, jak w średniowieczu często nazywano Najświętszy Sakrament. Bractwa, czyli konfraternie znane są w Kościele od IV wieku. Skupiały ludzi, którzy chcieli się zbawić przez wspólne odprawianie pobożnych praktyk, ale i przez zatroskanie o konkretne potrzeby Kościoła i miasta. W XIII i XIV stulecia bractwa przeżywały swój złoty wiek. Było to podyktowane sprzyjającą sytuacją społeczną i gospodarczą głównie środowisk miejskich. Do bractw zapisywali się zarówno duchowni jak i świeccy, próbując w ten sposób pełniej przeżywać i manifestować swoją wiarę i przywiązanie do Kościoła. Słynny synod w Bordeaux (we Francji) z roku 1255 podaje jak szeroki był zakres działalności bractw. Konfratrzy dbali o kościół i jego wyposażenie, troszczyli się o budynki i o światło (zakup świec), o księgi i szaty liturgiczne, organizowali uroczystości pogrzebowe, modlili się za zmarłych, posługiwali chorym, zbierali jałmużnę, opiekowali się biednymi. Ale działali także na rzecz miasta: naprawiali mosty i drogi, pracowali przy zapobieganiu powodzi, spieszyli z pomocą dotkniętym rozmaitymi klęskami natury.

Bractwa Ciała Chrystusowego zaczęły powstawać w Europie po roku 1264, kiedy to papież Urban IV encykliką Tranciturus wprowadził w Kościele Powszechnym nowe święto ku czci Bożego Ciała. Stargardzkie bractwo z pewnością nie odbiegało od innych. Miało także podobne cele. Jednak pierwszorzędnym zadaniem konfraterni było szerzenie kultu Najświętszego Sakramentu przez modlitwę, towarzyszenie kapłanowi udającemu się z ostatnią posługą do umierających oraz udział w procesjach ze świecami.

Budowa kościoła

Zaczęło się roku 1398, kiedy to generał zakonu joannitów Detlev von Wolden zawarł umowę z burmistrzem Stargardu i Radą Miasta, na mocy której miasto przejęło patronat nad świętojańską świątynią, a zakonnicy zadowolili się patronatem honorowym. Joannici zrzekli się prawa do odprawiania osobistej Mszy i do śpiewania godzin kanonicznych (brewiarza, czyli modlitewnika kapłańskiego) zarówno w kościele św. Jana jak również w kościele Mariackim. Mimo to posługa duszpasterska w obu kościoła pozostała w rękach joannitów.

Całość wydarzeń spowodowała zapewne chęć rozbudowy kaplicy świętojańskiej w kościół pod patronatem Rady Miasta. Przez dziesięć lat zbierano odpowiednie fundusze, aby w 1408 roku rozpocząć jednocześnie budowę wieży i korpusu kościoła. O rozpoczęciu budowy informuje tablica wmurowana w ścianę wieży, wykonana z wapienia, które mieści następujący łaciński napis: ”a została w roku 1408, w dniu męczeństwa św. Jerzego [24 kwietnia] przy pomocy Panów Mateusza Schonenbercha , Henninga Busselera , Henryka Bachwerka prowizoriów tego kościoła. Dzieło Boże zostało rozpoczęte”.

Kaplica św. Jana stała się teraz prezbiterium nowego kościoła. Od zachodu rozpoczęto budować wieżę. Natomiast przestrzeń między prezbiterium a wieżą powoli zaczął się przeradzać w korpus kościoła - niewielki, bo i miejsca nie było dosyć - o szerokości 22,8 m i długości 16,7 m. Wkrótce założono też sklepienia gwieździste w kształcie ośmioramiennych gwiazd.

Na jednym z najstarszych widoków Stargardu pochodzącym z XVII stulecia (przechowywanym dzisiaj w Archiwum Państwowym w Szczecinie) wieża kościoła posiada krenelaż, czyli zwieńczenie w postaci prostokątnych zębów, charakterystyczne dla średniowiecznych budowli obronnych. Z jego wieńca natomiast wyrasta ostrosłup.

Prace przy ukończeniu wieży trwały do roku 1429. W tym też roku wzniesiono od południa Kaplicę Mariacką. Dzisiaj w tym miejscu mieści się wejście na wieżę. Ufundowanie najstarszego z dzwonów świętojańskich w roku 1463 wydaje się wieńczyć cały proces budowlany.

W połowie XV stulecia, żona burmistrza miasta Henninga Mildenitza ufundowała kaplicę, dobudowaną do korpusu kościoła od strony południowej. Przed rokiem 1480, od północnej strony wieży wybudowano kaplicę zwaną ”turri anexa” (aneks wieżowy). Fundatorem jej był pleban, niejaki Matthäus Schmidt. Około roku 1470 wzniesiono nawy boczne przy korpusie kościoła, poczym zaczęto budować nowe sklepienie nad prezbiterium w formie czteroramiennych gwiazd. W tym samym okresie musiał powstać zakrystia przylegająca do korpusu kościoła od północy. Zwrócić uwagę należy w tym miejscu na interesujący ceglany portal prowadzący od wnętrza kościoła do zakrystii.

Kolejnym etapem budowy było wzniesienie obejścia prezbiterium, a po roku 1500 - szeregu kaplic, które wieńcem otaczają wschodnią część kościoła. Utworzono w nich sklepienia krzyżowe i kryształowe. Sklepienia kryształowe (nie licząc tych z kościoła dominikanów w Myśliborzu) są ewenementem na całym Pomorzy Zachodnim. Licząc od strony zakrystii wzniesiono następujące kaplice: Płócienników, św. Mikołaja, Trzech Króli (pod patronatem joannitów), Dziesięciu Tysięcy Rycerzy i Męczenników (należącą do rodzin von Köseke , Maskow i Walter), św. Filipa i Jakuba (kaplica piekarzy), Kuśnierzy oraz nie istniejąca dzisiaj kaplicę św. Andrzeja.

W czasach protestanckich.

Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XVI wieku na Pomorzu dość mocno dawały się we znaki wystąpienia zwolenników protestantyzmu. W Samym Stargardzie miał miejsce pierwszy poważny incydent, kiedy to przybyłego do miasta biskupa kamieńskiego Erazma Manteuffla mieszczanie przywitali drwinami i obrzucili błotem, nazywając go ”wilkiem i obłudnikiem”. Ostatecznie zwołany do Trzebiatowa sejm stanów pomorskich, na którym obecni byli książęta, duchowieństwo katolickie i protestanckie, wprowadził w roku 1534 na Pomorzu protestantyzm.

Pierwszym protestanckim duchownym w Stargardzie, obejmującym urząd pastora przy kościele mariackim, był Hermann Ricke . Wkrótce jednak, bo już w roku 1556, został przeniesiony do kościoła św. Jana, gdzie miał pozostać do śmierci.

W wystroju naszego kościoła poczyniono dość istotne zmiany związane z wprowadzeniem liturgii protestanckiej. Między filarami wybudowano drewniane empory (balkony), a centralne miejsce w świątyni zajęła kazalnica.

Podczas wielkiego pożaru miasta w roku 1635 kościół św. Jana nie ucierpiał. Ocalała także grupa kilkunastu sąsiednich domów. Tragedia przyszła jednak kilkadziesiąt lat później. W roku 1697 zawaliła się wieża kościoła niszcząc prawie wszystkie sklepienia. Przez dwa lata usuwano skutki katastrofy. Zabezpieczano wieżę, zakładano nowe sklepienia, wreszcie wymurowano nowy szczyt wieży w formie dwuspadowego dachu. Nie odbudowano jedynie sklepień w samej wieży oraz w pomieszczeniach przylegających do wieży od północy i południa.

Podczas wojen napoleońskich kościół został zarekwirowany na pięć lat przez wojska francuskie. W roku 1813 utworzono w świątyni lazaret (szpital), potem skład siana, aż wreszcie zamieniono go w więzienie. Nie trzeba opisywać jakie szkody przyniosło to szacownej i starożytnej budowli. Po upadku Napoleona odzyskano kościół i od razu zadbano o przygotowanie do pełnienia funkcji religijnych. Założono nowe tynki i posadzki, wstawiono witraże. Czas jednak przyniósł nowe kataklizmy. W 1822 roku zerwał się dzwon Apostolski, który w dość znacznym stopniu naruszył konstrukcję wieży. Natomiast podczas wichury, która szalała nad miastem w nocy z 29 na 30 listopada 1836 roku, został zniszczony dach nad korpusem kościoła. Szybko usunięto zniszczenia, ale na kompleksowy remont kościół musiał jeszcze poczekać.

Wiek XIX i XX

Poważniejsze prace remontowe przeprowadzono we wnętrzu korpusu nawowego w roku 1883, pod kierunkiem Emila Drewsa, a na zlecenie ówczesnego nadburmistrza Stargardu Hermanna E. Pehlemenna . Informuje o tym żeliwna tablica umieszczona w nawie północnej nad wejściem do zakrystii. Reszta budowli zajęto się na przełomie 1892 i 1893 roku. Przelicowano wówczas południową elewację korpusu, zamurowano portal zachodni w wieży i nałożono nowy - węższy i niższy. Jednak najbardziej widoczną zmiana było założenie nowego hełmu wieży, którego wysokość (łącznie z wieżą) wynosi 99 metrów. Od czasów zniszczenia hełmu wieży katedry św. Jakuba w Szczecinie w roku 1945, wieża świętojańskiej świątyni jest najwyższa na Pomorzu Zachodnim i trzecia w Polsce.

W wyniku natarcia wojsk radzieckich w marcu 1945 roku, częściowemu zniszczeniu uległ dach nad korpusem kościoła, który już rok później naprawiono. W wieży natomiast utkwiły dwa pociski artyleryjskie. Już 12 września 1945 r. Państwowy Urząd Repatriacyjny przekazał w zarząd i użytkowanie poprotestancki kościół św. Jana Chrzciciela. Poświęcenia kościoła dokonał 19 czerwca 1946 r. ks. Tadeusz Długopolski TChr , pierwszy duszpasterz proboszcz w powojennym Stargardzie.

Zabytkowe wyposażenie świątyni uległo rozproszeniu. Z pożogi dziejowej ocalało niewiele. W roku 1954 naprawiono dach i odnowiono osiemnastogłosowe organy. Trzy lata później założono nowe posadzki, ustawiono balustradę przed pre­zbiterium, naprawiono dwa dzwony i rozpoczęto prace remontowe na wieży kościoła. W latach 1958 - 1961 przeprowadzono renowację wnętrza. W tym czasie powstały również polichromie Archaniołów, Ewangelistów i scena Chrztu Chrystusa w Jordanie. W następnych dwóch założono instalację elektryczną, której kościół był dotąd pozbawiony, oświetlenie i nagonienie. Dzięki zaangażowaniu proboszczów: ks. Antoniego Żmijewskiego i ks. Franciszka Włodarczyka oraz wielu parafian kościół nabie­rał nowego blasku. W kwietniu 1961 roku nadeszła pierwsza partia ławek zaprojektowanych przez architekta poznańskiego F. Morawskiego. Wykonane zostały przez firmę z Poznania J. Antczaka. Kilka miesięcy później zakończono też remont organów. Lata 1968 - 1973 zaowocowały założeniem garnituru witraży wykonanych w pracowni profesora W. Ostrzołka w Katowicach. W 1972 roku przeprowadzono konserwację i wymianę zniszczonych cegieł w murach kościoła. W 1976 roku zawisły w kościele nowe żyrandole, a w 1978 r. i rozpoczęto prace przy przebudowie prezbiterium. Wymieniono wówczas ceramiczną posadzkę na marmurową. W tym samym czasie powstało nowe tabernakulum. W latach 1982 - 1985 powstała nowa, większa zakrystia, wymieniono też poszycie wieży, a w połowie lat 90. wymalowano wnętrze kościoła. W pierwszych latach nowego tysiąclecia wymieniono dachówki na korpusie nawowym, założono nowe, boczne drzwi i rozpoczęto kompleksowy remont więźby dachowej na wieży kościoła. Rozpoczęto także prace przy regotyzacji wnętrza i adaptacji aneksu wieżowego na kaplicę Najświętszego Sakramentu.

opr.
Marcin Majewski, Muzeum w Stargardzie
ks . Jarosław Staszewski TChr , proboszcz parafii w latach 2002 - 2013